Արեգակը և նրա շուրջը պտտվող երկնային մարմինները միասին կազմում են Արեգակնային համակարգը: Այն ընտանիք է՝ բաղկացած 10 մոլորակներից, որոնց մեծ մասն ունի առնվազն 1 արբանյակ: Արեգակի շուրջը պտտվում են նաև բազմաթիվ այլ, ավելի փոքր երկնային մարմիններ՝ աստղակերպներ կամ փոքր մոլորակներ և գիսավորներ:

Արեգակն աստղ է: Չափերով այն բազմաթիվ անգամ գերազանցում է Արեգակնային համակարգի մյուս երկնային մարմիններին: 10 մոլորակներն են Մերկուրին (Փայլածու), Վեներան (Արուսյակ), Երկիրը, Մարսը (Հրատ), Յուպիտերը (Լուսնթագ), Սատուռնը (Երևակ), Ուրանը, Նեպտունը, Պլուտոնը և 10-րդը: Մոլորակներն աստղերից տարբերվում են նախ և առաջ նրանով, որ չունեն սեփական լույս, բայց լուսարձակում են, որովհետև անդրադարձնում են Արեգակի լույսը:

Մոլորակներ

Մերկուրին, Վեներան, Երկիրը և Մարսը ոչ մեծ, քարքարոտ մոլորակներ են, որոնք միասին կազմում են Արեգակնային համակարգի ներքին մոլորակները: Յուպիտերն ու Սատուռնը գազի վիթխարի գնդեր են: Ուրանը և Նեպտունը գազից ու սառույցից կազմված հսկա մոլորակներ են: Պլուտոնն ամենափոքր մոլորակն է և կազմված է քարի ու սառույցի խառնուրդից: Ամենամեծ մոլորակի՝ Յուպիտերի տրամագիծը կազմում է Արեգակի տրամագծի մոտ 1/10-ը: Յուպիտերը՝ Արեգակնային համակարգի այդ հսկան, պատված է պարուրաձև ոլորվող ամպերի շերտերով: Յուպիտերը չունի կարծր մակերևույթ. կազմված է հիմնականում հեղուկ ջրածնից: Նրա ամպածածկույթի ամենախոշոր տեղամասը, որն անվանում են Կարմիր խոշոր բիծ, գոյություն ունի առնվազն 300 տարի: Արեգակն իր մեջ կարող է ընդգրկել մոտ հազար Յուպիտեր:

Որոշ մոլորակներ շրջապատված են օղակների համակարգով: Օրինակ՝ Սատուռնն ունի գեղեցիկ, գունավոր օղակներ, որոնք կազմված են քարե և սառցե մարմիններից, փոշու մասնիկներից: Ուրանն ունի 10 շատ նեղ օղակներ: Դրանք հայտնաբերվել են միայն 1977 թ-ին, երբ այդ մոլորակն անցավ աստղերից մեկի առջևով, և մի կարճ ժամանակ նրա օղակները փակեցին այդ աստղից եկող լույսը:

Մոլորակների ուղեծրերը

Մոլորակներն Արեգակի շուրջը պտտվում են որոշակի ուղեծրերով: Դրանք շրջանագծեր չեն, այլ ունեն ձգված, ձվաձև տեսք, որը կոչվում է էլիպս: Երբ մոլորակը շարժվում է էլիպսաձև ուղեծրով, նրանից մինչև Արեգակը եղած հեռավորությունն անընդհատ փոխվում է: Մոլորակների մեծ մասի համար այդ փոփոխություններն աննշան են, միայն Պլուտոնից մինչև Արեգակ եղած հեռավորությունն է փոփոխվում էականորեն՝ 30–50 աստղագիտական միավոր (դա Երկրից մինչև Արեգակ եղած միջին հեռավորությունն է` 1,5.108 կմ): Չնայած ժամանակի մեծ մասը Պլուտոնն Արեգակից ավելի հեռու է գտնվում, քան Նեպտունը, Պլուտոնի ուղեծրի ոչ մեծ մի հատված անցնում է Նեպտունի ուղեծրի ներսով:

Բացառությամբ Պլուտոնի՝ մյուս մոլորակների ուղեծրերը գտնվում են մոտավորապես նույն հարթության վրա, այնպես որ Արեգակնային համակարգը նման է հարթ սկավառակի: Պլուտոնի ուղեծիրը թեքված է 170-ով, և երբ այդ մոլորակը հատում է Նեպտունի ուղեծիրը, նրա ուղին անցնում է Նեպտունի վերևով, բայց այդ երկու մոլորակները չեն բախվում իրար: Տիեզերական ձգողության ուժն այնպես է գործում, որ որքան մոլորակը հեռու է Արեգակից, այնքան ավելի շատ ժամանակ է հարկավոր, որպեսզի մոլորակն Արեգակի շուրջը լրիվ պտույտ կատարի: Երկիրն այդ պտույտը կատարում է 1 տարում, Մերկուրին՝ 88 օրում, իսկ Պլուտոնը՝ 248 տարում: Մարսի վրա տարին տևում է գրեթե 2 անգամ ավելի երկար, քան Երկրի վրա: Մոլորակների չափերի հետ համեմատած՝ նրանց միջև եղած հեռավորությունները հսկայական են: Համեմատության համար պատկերացնենք, որ եթե Արեգակը լիներ ֆուտբոլի գնդակի չափ, ապա Երկիրը կլիներ ընդամենը կետի չափ և 30 մ հեռու կգտնվեր գնդակ-Արեգակից:

Մոլորակների` Արեգակից ունեցած միջին հեռավորությունները և Արեգակի շուրջը նրանց պտտման պարբերությունները

Բոլոր մոլորակներից Երկրին ավելի շատ մոտենում է Վեներան: Այն երեկոյան կարելի է տեսնել երկնքի արևմտյան, իսկ առավոտյան՝ արևելյան մասերում, եթե այնտեղ փնտրեք ամենավառ օբյեկտը:

Արբանյակներ

Արեգակնային համակարգի մոլորակներից 7-ն ունեն իրենց շուրջը պտտվող «լուսիններ»՝ բնական արբանյակներ: Արեգակնային համակարգի մոլորակների ներկայումս հայտնի արբանյակների թիվն անցնում է 60-ից: Դրանցից զանգվածով ամենամեծերը Յուպիտերի 4 մեծ արբանյակներն են, Տիտանը՝ Սատուռնի արբանյակներից մեկը, և Լուսինը: Յուպիտերի 4 արբանյակները՝ Իոն, Եվրոպան, Հանիմեդը և Կալիստոն, հայտնաբերել է Գալիլեո Գալիլեյը: Մեկ մեծ արբանյակ էլ՝ Տրիտոնը, պտտվում է Նեպտունի շուրջը: Մարսն ունի 2 փոքր արբանյակներ՝ Ֆոբոսն (Ահ) ու Դեյմոսը (Սարսափ):

Աստղակերպներ և գիսավորներ

Մարսի և Յուպիտերի ուղեծրերի միջև եղած տիեզերական տարածությունում Արեգակի շուրջը պտտվում են նաև հազարավոր քարաբեկորներ: Դրանք այսպես կոչված փոքր մոլորակները կամ աստղակերպներն են, որոնց թիվն անցնում է 40 հազարից: Ամենամեծ աստղակերպը 940 կմ տրամագծով Ցերերան է: Աստղակերպների մեծ մասը շատ ավելի փոքր է Ցերերայից, և միայն դրանցից 200-ի տրամագիծն է գերազանցում 100 կմ-ը: Ցերերան գնդաձև է, սակայն աստղակերպները սովորաբար անկանոն ձև ունեն: Ամենայն հավանականությամբ, դրանք հիմնականում նման են ամբողջապես խառնարաններով պատված, կարտոֆիլանման Գասպրա և Իդա աստղակերպներին, որոնց պատկերները ստացվել են «Գալիլեյ» տիեզերական սարքից 1991 և 1993 թթ-ին:

Մեզ հայտնի աստղակերպներից ամենափոքրի («1991BA») տրամագիծն ընդամենը 9 մ է:

Վերջերս աստղագետները Նեպտունի և Պլուտոնի ուղեծրերից այն կողմ նույնպես հայտնաբերել են աստղակերպներ: Հավանաբար դրանք սառցե երկնային մարմիններից կազմված Կոյպերայի գոտի կոչվող սառցե հսկա օղակի մի մասն են:

Նոր հայտնաբերված աստղակերպներին տալիս են հայտնաբերման տարեթիվը ցույց տվող անվանում: Օրինակ՝ «2010AA» անվանումը կտրվի այն աստղակերպին, որը կհայտնաբերվի 2010 թ-ի հունվարի առաջին կեսին: Այնուհետև, հաշվելով ուղեծիրը, աստղակերպին տալիս են համար և անվանում. օրինակ՝ աստղակերպ դ 3200, անվանումը՝ Ֆաետոն:

Գիսավորները Արեգակնային համակարգում սլացող, սառույցից, փոշուց և քարերից կազմված մեծաբեկորներ են: Սովորաբար գիսավորներն Արեգակի շուրջը պտտվում են խիստ ձգված էլիպսաձև ուղեծրերով: Որոշ գիսավորներ Արեգակնային համակարգ են գալիս Կոյպերայի գոտուց: Աստղագետները ենթադրում են, որ գիսավորները կարող են գալ նաև սառցե երկնային մարմիններից կազմված Օորտի ամպ կոչվող վիթխարի ամպից: Վերջինս թաղանթի նման շրջապատում է Արեգակնային համակարգը և գտնվում է մոտավորապես 1 լուսատարի (մոտ 9,6 . 1012 կմ) հեռավորության վրա: Ամենահաճախ հանդիպող և հայտնի գիսավորը ձեզ ծանոթ Հալլեյի գիսավորն է, որի պտտման հաճախականությունը 75 տարի է:

Արեգակնային համակարգի առաջացումը

Աստղագետների մեծ մասի կարծիքով՝ Արեգակնային համակարգն սկսել է ձևավորվել մոտ 5 մլրդ տարի առաջ, երբ սեփական ձգողության ազդեցությամբ գազի և փոշու վիթխարի ամպն սկսել է սեղմվել: Սկզբում այդ ամպը շատ դանդաղ պտտվել է իր առանցքի շուրջը, սակայն, սեղմմանը զուգընթաց, այդ պտույտն ավելի ու ավելի է արագացել, մինչև առաջացել է գազի ու փոշու հարթ շերտով ծածկված կենտրոնական գունդ: Շարունակվող ինքնասեղմման արդյունքում կենտրոնական գունդն ավելի ու ավելի է տաքացել և, ի վերջո, այն բռնկվել է և  աստղի նման սկսել է լուսարձակել ու վերածվել է Արեգակի:

Նույն կերպ են առաջացել նաև մոլորակները. նրանց կենտրոնական գունդը շրջապատող գազի ու փոշու շերտերում փոշու մանրիկ մասնիկները, իրար բախվելով, սկսել են կպչել միմյանց՝ առաջացնելով քարե, սառցե կամ գազային մարմիններ: Ձգողության ուժի ազդեցությամբ այդ մոլորակների մի մասի (ներքին մոլորակներ` Մերկուրի, Վեներա, Երկիր, Մարս) միջուկները նախապես հալվել, միավորվել, ապա աստիճանական սառեցմամբ պատվել են հաստ կեղևով: Իսկ նրանցից անջատված գազերի հաշվին ձևավորվել է գազային մթնոլորտը: Մոլորակների մյուս խումբը (արտաքին մոլորակներ` Յուպիտեր, Սատուռն, Ուրան, Նեպտուն) հսկայական գազային զանգվածներ են: Իսկ Պլուտոնը դարձյալ պինդ երկնային մարմին է` չափերով մեծությամբ գրեթե համաչափելի իր Քարոն արբանյակի հետ:

Իսկ բազմաթիվ մեծաբեկորներ, անջատվելով մնացած նյութից, բախվել են նոր առաջացած մոլորակներին կամ արբանյակներին, քայքայել են դրանց մակերևույթները և առաջացրել բազմաթիվ խառնարաններ: Տիեզերքում մնացած մյուս մեծաբեկորները աստղակերպներն ու գիսավորներն են, որոնք մենք դիտում ենք նաև մեր ժամանակներում:

Երկիր;

Միջին հեռավորությունը Արեգակից՝ 149,6 մլն կմ

Արեգակի շուրջը շարժման միջին արագությունը` 29,8 կմ/վ

Հասարակածի երկարութունը՝ 40.075,7 կմ

Հասարակածային շառավիղը՝ 6.378,16 կմ

Բևեռային շառավիղը՝ 6.356,77 կմ

Միջին շառավիղը՝ 6.371,03 կմ

Ընդհանուր մակերեսը՝ 510 մլն կմ2

Ցամաքի ընդհանուր մակերեսը՝ 149 մլն կմ2 (29%)

Ջրածածկ մակերևույթի ընդհանուր մակերեսը՝ 361 մլն կմ2 (71%)

Զանգվածը՝ 5,974×1024 կգ

Ծավալը՝ 1,083×1012 կմ3

Առավելագույն բարձրությունը՝ Ջոմոլունգմա՝ 8.848 մ

Օվկիանոսի ամենախոր իջվածքը՝ Մարիանյան իջվածք՝ 11.022 մ

Տարիքը՝ 4,6 մլրդ տարի

Երկիրը Արեգակնային համակարգի մոլորակներից մեկն է, Արեգակից հեռավորությամբ՝ երրորդը, իսկ չափերով ու զանգվածով՝ հինգերորդը: Այն Արեգակի շուրջը պտտվում է էլիպսաձև ուղեծրով՝ ժամացույցի սլաքի ընթացքին հակառակ ուղղությամբ: Այն ժամանակահատվածը, որի ընթացքում Երկիրն Արեգակի շուրջը կատարում է 1 լրիվ պտույտ, կոչվում է տարի, իսկ իր առանցքի շուրջը 1 լրիվ պտույտ կատարելու ժամանակահատվածը՝ օր: Տարին ունի 365 ու 1/4 օր, իսկ օրը՝ 23ժ 56ր 04վ:

Երկիրը ճշգրիտ գնդաձև չէ: Այն բևեռներում սեղմված է, իսկ հասարակածում՝ ուռած, այնպես որ նրա շառավիղը բևեռներում 43 կմ-ով փոքր է հասարակածային շառավղից: Երկրի գնդաձևության մասին առաջինը կարծիք է հայտնել հին հույն գիտնական Պյութագորասը (մ. թ. ա. IV դար): Այդ եզրակացությանը նա հանգել է, երբ, դիտելով նավերի հայտնվելը հորիզոնում, նկատել է, որ սկզբից երևում է նավի կայմը, իսկ նավախելը` երբ նավն ավելի է մոտենում ափին:

Երկիրն ունի մեկ բնական արբանյակ՝ Լուսինը: Նրա շուրջը ներկայումս պտտվում են նաև բազմաթիվ արհեստական արբանյակներ:

Երկրի արտաքին կարծր թաղանթը կոչվում է երկրակեղև: Նրա հաստությունը ցամաքում 30–70 կմ է, օվկիանոսների հատակին՝ 5–10 կմ: Երկրակեղևի տակ` մինչև 3000 կմ խորությունը, տարածվում է միջնապատյանը, իսկ ավելի խորը, մինչև Երկրի կենտրոնը, միջուկն է: Որքան ավելի խորն են դասավորված ապարները, նրանք այնքան ավելի ամուր են ու տաք: Գիտնականները ենթադրում են, որ միջնապատյանը կարծր է ու շիկացած, իսկ Երկրի միջուկը կազմված է հալված երկաթից:

Երկրակեղևը և վերին միջնապատյանը միասին կոչվում են քարոլորտ: Իսկ օվկիանոսներն ու ծովերը, լճերը, գետերն ու ստորերկրյա ջրերն առաջացնում են ջրոլորտը՝ Երկրի ջրային թաղանթը:

Երկրի օդային թաղանթը կոչվում է մթնոլորտ: Այն կազմված է հիմնականում ազոտից (78%) և թթվածնից (21%):

Երկրի բոլոր կենդանի օրգանիզմները (միկրոօրգանիզմները, բույսերը, կենդանիները, մարդիկ) կազմում են Երկրի կենսոլորտը: Ներկայիս կենսոլորտը կազմավորվել է միլիարդավոր տարիների զարգացման ընթացքի՝ էվոլյուցիայի հետևանքով: Կենսոլորտը հսկայական դեր է խաղում մարդկության կյանքում: Բույսերը մթնոլորտը հագեցնում են թթվածնով և կենդանիների հետ միասին մարդու սնունդն են: Մարդը պետք է խելամիտ օգտագործի բնական հարստությունները, այսինքն՝ բնությանը պետք է հնարավորություն տա վերականգնվելու, լրացնելու իր իսկ վերցրածը:

Գիտնականները ենթադրում են, որ Արեգակը, ինչպես նաև մյուս աստղերն առաջացել են 5 մլրդ տարի առաջ՝ շիկացած գազից ու տիեզերական փոշուց բաղկացած և կենտրոնաձիգ խտացում ունեցող միգամածությունից: Իսկ Արեգակի շուրջը պտտվող գազափոշու ամպերից աստիճանաբար առանձնացվել են խտացման կորիզներ, ու դրանցից ժամանակի ընթացքում ձևավորվել են Արեգակնային համակարգի մոլորակները: Երկիրն իր առաջացման սկզբնական փուլում եղել է հրահեղուկ գունդ, որի մակերեվույթին ջերմաստիճանը հասել է 40000C-ի: Միլիոնավոր տարիների ընթացքում այդ հրահեղուկ գունդը սառել է, և մակերևույթին առաջացել է պինդ երկրակեղևը, իսկ շրջապատի ջրային գոլորշիները խտացել ու անձրևի տեսքով թափվել են Երկրի վրա: Սկզբնական փուլում Երկրի մթնոլորտը բոլորովին այլ կազմություն է ունեցել. նրանում բացակայել է թթվածինը: Թթվածինը մթնոլորտում հայտնվել է շատ ավելի ուշ, երբ Երկրի վրա զարգացել ու տարածվել են բույսերը:

Մարդը Երկրի վրա հայտնվել է շուրջ 1,5–2 մլն տարի առաջ:

Թեպետ մարդն այսօր կարողանում է թռչել Տիեզերք, ուսումնասիրություններ կատարել այնտեղ, սակայն դեռևս չի կարողանում թափանցել Երկրի ներքին շերտերը: Ընդերքի հետազոտությունները կատարում են՝ հիմնվելով երկրաշարժի ալիքների տարածման արագության վրա. իսկ գեյզերների տեսքով մոլեգին շատրվանող տաք աղբյուրներն ակնառու ապացույցն են այն բանի, որ Երկրի խորքն իջնելիս ջերմաստիճանը բարձրանում է:

Ներկայումս տիեզերանավ-արբանյակները մեծ հնարավորություն են տալիս դիտելու մոլորակը հեռվից և կատարելու բազմաթիվ որակյալ լուսանկարներ:

Տիեզերքից դիտելիս Երկիրը բոլորովին նման չէ մյուս մոլորակներին: Այն կապտականաչ գույն ունի` մասամբ շրջապատված պարուրաձև սպիտակ ամպերով, որոնք ձևավորում են Երկրի եղանակը: